YEL DEĞİRMENLERİ
Tarih boyunca Urfa’da kurulan medeniyetler Matematik’te, Fen’de, Astronomide, Mimarlıkta, El sanatlarında, müzikte, mutfak yemeklerindeki  ilimlerde çok ileri  seviyeye gitmiş ve dünyanın her tarafına bilgiler yaymıştır.
Urfa’nın  M.S. sonra  494-507 yıllarını anlatan Mar-Yeşua vakayinamesi kitabında  Amid (Diyarbakır) kuşatmalarında 40 bin askerin aylarca ekmek ve  peksimet ihtiyacı Urfa’dan karşılandığı, Kitabın 33, 42 ve 46. sayfalarında Amid’in muayyen zamanlarda kuşatıldığı yazılıdır. Bu kuşatmalarda ordunun  tüm ekmek ve peksimet ihtiyaçları yine Urfa’nın karşıladığına dair geniş bilgiler vardır.
Bu belgeler bize 5. asırda Urfa’da kısa zamanda büyük miktarda ekmek yapılabileceğini ve değirmenciliğin ileri seviyede olduğunu gösterir.
Evliya Çelebi Seyahatnamesinde, Pazar değirmeni günde 50 kile un öğütür yazılıdır.  Evliya Çelebi’nin tespit ettiği  değirmen adları Arasta, Arastabaşı,  Tayyap paşa, Salkı Fakih, Kadı, Debbakhane, Çürük su’dur.
1883 tarihli Halep vilayet salnamesinin Urfa kısmında 19 su, 29 hayvan değirmeni, toplam 48 değirmen olduğu yazılıdır. 1884 salnemesinde ise 51 değirmen olduğu yazılıdır.
Motor ve elektrik enerjisinin olmadığı eski tarihlerde değirmenler insan, hayvan, su ve yel güçleri ile çalışırmış. Dr.Nureddin Yardımcı’nın Harran kazılarında bulduğu 2 odada insan gücü ile madar şeklinde dairesel dönülerek çalışan değirmen ve bu değirmenlere ait değirmen taşları bulunmuştu.
Hayvan gücü ile çalışan değirmenler: Bu değirmenlerde At, merkep gibi hayvanın gözü kapatılarak madar şeklinde döndürerek un öğütülürmüş.
Su gücü ile çalışan değirmenler: Yaşı 50’nin üzerinde olan Urfalılar bu değirmenlerin bir kısmını hatırlar.
Kehriz suyu üzerindeki su değirmenleri: Kehriz suyu üzerinde  Külaplı’ya varmadan yer altı su değirmeni, şu an Sağlık Müdürlüğü olan bina civarında Eyvanlı değirmeni  (Kazuna veya Kaz değirmeni)  Rızvaniye Vakfı’na aitmiş.
İpekyol’un altında kalan  Dutluk değirmeni, hastane yanında Kehriz başı büyük değirmeni, sonra Kerhiz suyu ikiye ayrılır. Bir kol  içme suyu olarak Su meydanına gider, diğer kolu da Mahfer arkasında Mahmut Nedim’in Küçük Kehriz değirmenini çalıştırır, sonra da  bu su Karakoyun’a akarmış..
Karakoyun deresi su değirmenleri: Bilinen 3 adet su değirmeni,  Eski kışlanın kapısının karşısında, Hacı Kamil köprüsü aşağısında ve Mahmutoğlu Kulesinin hizasında   Beykapı Karakoyun değirmenleri varmış.
Paşabağı Su Değirmeni: Paşabağı’nı sulamak için Kızlar köyü yanındaki kaynaktan  Paşabağı’na su getirilirmiş. Bu su bugün Hatice Gelener İlköğretim Okulu civarında bulunan Paşabağı Su Değirmenini çalıştırırmış ve sonra da  Paşabağı bahçelerini sularmış.
Sırrın Çayı Su Değirmenleri:  Karaköprü’den 4-5 kilometre ileride Akpınar ve Dipsiz kaynaklarından çıkan su ileride Mahacır Kemal Su Değirmeni ve Karaköprü eski köprüsüne varmadan, Hacı Halil Su değirmenini çalıştırırmış.    Sonra bu suya  köy içerisinde bulunan pınarlar ve Gebece  suyu da ilave olurmuş. Köprüden sonra Solakoğlu su değirmenini, Çevik Kuvvetler  hizasında Yeşiloğlu Su Değirmenini,    Tünel Çıkış Ağzı yanında Kaya Dibi Değirmenini (Ermeni Manel çalıştırdığı için Manel’in değirmeni denilirmiş.)  Sonra da bu Karaköprü deresi suyu Sırrın’a varınca Sırrın çayı adını alırmış ve Sırrın Su değirmenini çalıştırdıktan sonra  bostan ve bahçeleri sularmış.
Balıklıgöl suyu değirmenleri: Bu su üzerinde Sipahi Pazarı altında Boyahane değirmeni. Değirmenin geliri İskender paşa Vakfı’na aitmiş. Aynı zamanda İskender Paşa değirmeni de denilirmiş.
Eskici Pazarı Değirmeni: Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde bahsettiği Pazar değirmeni. Pazar Camii Vakfı’na aitmiş.
Cıncıklı Değirmeni: Hızanoğlu Cami bitişiğinde olup, Hızanoğlu Cami Vakfına aitmiş.
Kamışlı Değirmeni: Dergah Vakfı’na aitmiş.
Mazı Değirmeni: Kamışlı’dan gelen suyla çalışırmış. Akcami Vakfı’na aitmiş.
Sultanlı Değirmeni (Kasım’ın değirmeni): Dabakhane’den sonraki yerde Kirişlerin yıkandığı yerdeymiş.
B….ca  Değirmeni: Türkmeydanı’ndan Bahçelere giden kanalizasyon suyu üzerindeymiş. Rızvaniye Cami Vakfı’na aitmiş.  Kasım isimli şahıs çalıştırırmış..
Aşağı B….ca Değirmeni: Sultanlı ve B….ca suyu ile çalışan bir değirmenmiş. Rızvaniye Vakfı’na ait olup, Tore isimli vatandaş çalıştırırmış.
Demirkapı Değirmeni:  Akçakale yolunun solunda B.…ca değirmenlerinin suyu ile çalışırmış.
Kaz Değirmeni: Bahçelerin içerisinde olup, sel suları olduğunda çalışırmış.
Sel değirmeni: Adından da anlaşıldığı gibi bahçelerin en sonunda sel suyu ile çalışan değirmenmiş.
Harrankapı Paşabağı Su Değirmeni:  Sadece kışın çalışan bir değirmenmiş.
Burada görülüyor ki, Urfa’da akan her temiz içme suyu, Balıklıgöl suyu, sulama suyu, Karakoyun deresi suyu, kanalizasyon pis suyu ve sel suları üzerine dahi Urfalılar su değirmenleri kurmuşlar.
YEL DEĞİRMENLERİ
Yukarıda anlattığımız değirmenlerden sonra asıl benim değinmek istediğim mevzuya geleyim.
Saydığımız bu değirmenler haricinde  Urfa’da  bir çok da yer değirmeni varmış. Bunlardan birisinin  harebesi Urfa kalesinin batı ucunda durmaktadır.
Arkeolog Hamza Güllüce’nin kale kazılarında bu değirmenler yanındaki yerde 3 adet kullanılmış,  2 adet hiç kullanılmamış, 1 adet de kabası yontulmuş bazalt değirmen taşı bulunmuştu. Bu taşları Hamza bey Urfa müzesine götürdü.
Yel değirmenini zamanın Valisi Ziyaeddin Akbulut beye sunduğumda ilgiyle karşılamış, hemen Yel değirmenini incelemeye almıştı. Fakat tayini çıkınca restore projesi de yattı. Sonraki Valilere de söylemedim.
Şimdi ki Sayın Valimiz Nuri Okutan beyin, tarihe ve kültüre meraklı oluşu nedeniyle konuyu  gündeme getirdim.  Uygun görürse, bu harabe yel değirmeninin bina dış taş kaplamasını yaptırıp ve rüzgar pervanesini taktırırsa kendisine minnettar kalacağım. 

Bilgi: – J.B. Segal  ‘Kutsanan Şehir Edessa’
  – Mar Yaşua Vakiyenamesi
  – Evliya Çelebi Seyahatnamesi
  – F.Rastgeldi ‘Urfa Su Yapıları Notları’
  – F.Rastgeldi ‘17.9.1997 tarihli Güneydoğu gazetesi’
 
Yarın: Baba Şehir Urfa (VI)